Skipulagður glundroði í orkumálum

Svo virðist sem algjör glundroði ríki nú í vatns- og orkumálum, á örskömmu tíma hafa opinberar veitustofnanir efnt til samsláttar með einkafyrirtækjum og stofnað fyrirtæki sem eiga að leggja heiminn að fótum sér þegar kemur að framleiðslu „vistvænnar“ orku. Á sama tíma hefur Geysir Green Energy keypt hlut í Hitaveitu Suðurnesja hf  og síðan hefur Goldman Sachs bankinn keypt sig inn í Geysi og er þar með kominn með tangarhald á íslenskum náttúruaðlindum, sem HS hf fer með einkarétt á að nýta.

Við stöndum nú aðeins hársbreidd frá því að náttúruauðlindir þjóðarinnar og sú almannaþjónusta sem á þeim byggja, rafmagnsveitur, hitaveitur og vatnsveitur lendi í höndum einkaaðilia sem vilja fá beinharða peninga fyrir sinn snúð. Spurningin er hvort markaðurinn mun taka hér öll völd og eignir af landsmönnum, eða hvort spyrnt verði við fótum.

En þessi glundroði er ekki eins tilviljanakenndur eins og mönnum gæti virst nú um stundir. Hér hefur Framsóknarflokkurinn með Valgerði Sverrisdóttur í broddi fylkingar og Sjálfstæðisflokkur unnið markvisst að því að þessi staða komi upp. Öll áhersla hefur verið á hugmyndafræðilegri markaðsvæðingu, þörfum markaðarins og drottnunarvaldi eignarréttarins, en almannahagsmunir og nátturuvernd hafa mátt missa sín.

Raforkukerfið

Fyrrverandi ríkisstjórn gekkst fyrir innleiðingu á raforkutilskipun ESB, (Raforkulög mars 2003) þrátt fyrir að þess væri ekki þörf og þrátt fyrir varnaðarorð fjölmargra aðila sem báru almannahagsmuni fyrir brjósti. Þessi varnaðarorð hafa því miður reynst sönn. Í kjölfarið var reynt að koma á markaðsfyrirkomulagi með raforku, sala og framleiðsla átti að vera frjáls og í samkeppni, dreifing skyldi háð sérleyfum og grunnetið sett í hendur fyrirtæki sem væri óháð aðilum í sölu og framleiðslu raforku. Hverjir eiga Landsnet í dag? Eigendur Landsnets hf. eru Landsvirkjun , Rafmagnsveitur ríkisins og Orkubú Vestfjarða, en þessir aðilar hafa lagt flutningsvirki sín inn sem hlutafé í fyrirtækið. Ekki er hægt að segja að þessir eigendur séu óháðir framleiðendum rafmagns eða söluaðilum þess! Orkuveita Reykjavíkur og Hitaveita Suðurnesja hafa ákveðið að leggja flutningsvirki sín ekki inn í fyrirtækið og mun Landsnet hf því leigja flutningsvirki þessara aðila eins og kveðið er á um í raforkulögunum.

 Hver er staðan varðandi hitaveitur?

 „Ráðherra er heimilt að veita sveitarfélögum eða samtökum þeirra einkaleyfi, með þeim skilyrðum, sem lög þessi ákveða, til þess að starfrækja hitaveitur, sem annist dreifingu eða sölu heits vatns eða gufu til almenningsþarfa á tilteknu veitusvæði, frá jarðhitastöðvum eða hitunarstöðvum með öðrum orkugjafa. Þeir aðilar, sem nú hafa einkaleyfi til að starfrækja hitaveitu, skulu halda þeim rétti.“
   ¹⁾L. 53/1985, 2. gr.
[31. gr.]¹⁾ Einkaleyfi það, sem um ræðir í 27. gr.,²⁾ getur sveitarfélag, með samþykki ráðherra, framselt einstaklingum eða félögum að einhverju eða öllu leyti um ákveðið tímabil í senn með þeim skilyrðum og kvöðum, sem ástæður þykja til.

Vatnsveitur:

Hver er staðan varðandi vatnsveitur?

2004 nr. 32 7. maí. Sveitarfélag hefur einkarétt á rekstri vatnsveitu og sölu vatns sem hún getur fullnægt innan staðarmarka sveitarfélagsins, sbr. þó ákvæði 3. og 4. mgr. 1. gr. Sveitarstjórn er heimilt að fela stofnun eða félagi, sem að meiri hluta er í eigu ríkis og/eða sveitarfélaga, skyldur sínar og réttindi samkvæmt þessum lögum.
Við ráðstöfun skv. 1. mgr. skal, eftir því sem við á, kveðið á um eignarrétt á stofnkerfi vatnsveitu, verð til notenda veitunnar, innlausnarrétt sveitarfélagsins á stofnkerfi og fastafjármunum vatnsveitunnar í samningi aðila auk annarra atriða sem sveitarstjórn telur nauðsynleg.“

Sérlög.

Þá hafa verið sett ýmis sérlög sem hafa snúið upp á kerfið. Þannig setti ríkisstjón Framsóknar og Sjálfstæðisflokks sérlög um Hitaveitu Suðurnesja og breytti henni í hlutafélag 2001. HS hf tók við einkarétti HS og Rafveitu Hafnarfjarðar til starfsrækslu hita- og/eða rafveitu og heimild var fyrir að önnur sveitarfélög gætu gengið í púkkið. Aldrei var nefndur sá möguleiki að  einkafyrirtæki, hvað þá erlendir bankar gætu öðlast hlutdeild í einkaréttinum með þátttöku í hlutafélaginu.

„Lög um Hitaveitu Suðurnesja 2001Heimilt er að sameina Hitaveitu Suðurnesja og Rafveitu Hafnarfjarðar og stofna hlutafélag um reksturinn er nefnist Hitaveita Suðurnesja hf. Ríkisstjórninni er heimilt að leggja hlutafélaginu til hlut ríkissjóðs í Hitaveitu Suðurnesja. 8. gr.     Hitaveita Suðurnesja hf. tekur við einkarétti Hitaveitu Suðurnesja og Rafveitu Hafnarfjarðar til starfrækslu hita- og/eða rafveitu.
     Iðnaðarráðherra veitir Hitaveitu Suðurnesja hf. einkaleyfi til starfrækslu hita- og rafveitu innan sveitarfélaga, sem aðild eiga að fyrirtækinu, eftir því sem um semst við einstök sveitarfélög og ríkissjóð um yfirtöku á veitukerfi þeirra. Stjórn hlutafélagsins setur gjaldskrá um verð á seldri orku til notenda þar sem m.a. skal gætt almennra arðsemissjónarmiða. Gjaldskrá öðlast eigi gildi fyrr en hún hefur verið staðfest af iðnaðarráðherra og birt í Stjórnartíðindum.“

Þá hafa verið áttök á milli ráðuneyta þar sem Iðnaðarráðuneytið, undir forystu Valgerður, hefur með beitingu sérlaga lagt undir sig lögsögu með vatnsveitum, sem lögum samkvæmt heyrðu undir félagsmálaráðuneyti, enda heyra þær undir sveitarstjórnir (eða hafa gert það hingað til). Þannig setti Valgerður árið 2002,  t.d. sérlög um Norðurorku hf. sem m.a. sá um vatnsveitu og færði undir iðnaðarráðuneytið. Norðurorka hf. tók við einkarétti Akureyrarbæjar og Norðurorku til starfrækslu hita- og rafveitu og yfirtók skyldu Akureyrarbæjar til starfrækslu vatnsveitu á Akureyri. Norðurorka hf. yfirtekur samninga sem Norðurorka hefur gert um vatnssölu eða rekstur vatnsveitu í öðrum sveitarfélögum. En svo virðist sem Valgerði hafi ekki nægilega gengið á hlut félagsmálaráðuneytisins, heldur setti hún inn í þessi sérlög ákvæði um sveitarfélög sérstaklega: „ Heimilt er öðrum sveitarfélögum að framselja Norðurorku hf. leyfi og réttindi til reksturs veitna og dreifikerfa sinna ef samningar takast um það.“ Hér er sveitarfélögum veitt sérstök heimild til að framselja veitur sínar til Norðurorku, þó svo að á þessum tíma hefðu þau enga heimild til slíks samkvæmt gildandi lögum um vatnsveitur! Síðan var hinu klassíska stílbragði beitt þegar kom að því að breyta lögum um vatnsveitur og staðhæft að þau lög væru „ekki í samræmi“ við önnur lög á þessu sviði – jafnvel þó svo að sérlögin um Norðurorku hefðu gengið í berhögg við gildandi lög. Svipaðri taktík var svo beitt í rökfærslum fyrir nauðsyn á að breyta Vatnalögunum frá 1923.

( Lög nr. 159 20. desember 2002. Lög um stofnun hlutafélags um Norðurorku. 1. gr.     Heimilt er Akureyrarbæ að stofna hlutafélag um rekstur Norðurorku, er nefnist Norðurorka hf.      Ákvæði 2. mgr. 14. gr., 1. mgr. 20. gr. og 2. tölul. 1. mgr. 107. gr. laga nr. 2/1995, um hlutafélög, gilda ekki um innborgun hlutafjár og fjölda hluthafa í Norðurorku hf. Ákvæði 6. og 7. gr. laga nr. 2/1995 eiga ekki við um greiðslu hlutafjár.2. gr.     Heimili Norðurorku hf. og varnarþing skulu vera á Akureyri, en heimilt skal vera að starfrækja útibú á öðrum stöðum. 3. gr.      Tilgangur Norðurorku hf. er orkurannsóknir, vinnsla og framleiðsla raforku, varma og vatns og hvers konar annarra auðlinda, dreifing og sala afurða fyrirtækisins ásamt hverri þeirri starfsemi annarri sem nýtt getur rannsóknir, þekkingu eða búnað fyrirtækisins, sem og iðnþróun og nýsköpun af hverju tagi, ásamt annarri viðskipta- og fjármálastarfsemi samkvæmt ákvörðun stjórnar hverju sinni.
     Norðurorku hf. er heimilt að standa að stofnun og gerast eignaraðili að öðrum félögum og fyrirtækjum.  Tilgangi félagsins og verkefnum skal nánar lýst í samþykktum þess. Samþykktum félagsins má breyta á hluthafafundum samkvæmt almennum reglum.4. gr.     Norðurorka hf. tekur við einkarétti Akureyrarbæjar og Norðurorku til starfrækslu hita- og rafveitu og yfirtekur skyldu Akureyrarbæjar til starfrækslu vatnsveitu á Akureyri. Norðurorka hf. yfirtekur samninga sem Norðurorka hefur gert um vatnssölu eða rekstur vatnsveitu í öðrum sveitarfélögum.
     Heimilt er öðrum sveitarfélögum að framselja Norðurorku hf. leyfi og réttindi til reksturs veitna og dreifikerfa sinna ef samningar takast um það.
     Aðrir sem reka orkumannvirki á starfssvæði Norðurorku hf. við gildistöku laga þessara skulu halda þeim rétti sínum.5. gr.     Stjórn Norðurorku hf. setur gjaldskrár um verð á seldri orku og vatni til notenda. Gjaldskrár fyrir sölu á rafmagni og heitu vatni öðlast eigi gildi fyrr en þær hafa verið staðfestar af iðnaðarráðherra og birtar í Stjórnartíðindum. Gætt skal almennra arðsemissjónarmiða við setningu gjaldskrár.” 

Lög um Orkubú Vestfjarða 2001

Ríkisstjórninni er heimilt að standa að stofnun hlutafélags um rekstur Orkubús Vestfjarða, og að leggja til hlutafélagsins hlut ríkisins í sameignarfélaginu Orkubú Vestfjarða.

Orkubú Vestfjarða hf. heldur einkarétti þeim sem iðnaðarráðherra veitti sameignarfélaginu Orkubú Vestfjarða á grundvelli 6. gr. laga nr. 66/1976, um Orkubú Vestfjarða, sbr. þó 2. og 3. mgr. þessarar greinar.
     Iðnaðarráðherra er heimilt, að fengnu áliti stjórnar Orkubús Vestfjarða hf., að ákveða að rekstur einstakra orkumannvirkja skuli vera undanþeginn einkarétti félagsins, svo sem bygging og rekstur mannvirkja til raforkudreifingar, jarðvarmaveitna og fjarvarmaveitna með kyndistöðvum innan þeirra sveitarfélaga sem þess óska.
     Þeir aðrir sem reka orkumannvirki á starfssvæði Orkubús Vestfjarða hf. við gildistöku laga þessara skulu halda þeim rétti sínum

Auðlindir í jörðu 1998

Í lögum um auðlindir í jörðu frá 1998 segir: II. kafli. Eignarréttur að auðlindum.
3. gr. Eignarlandi fylgir eignarréttur að auðlindum í jörðu, en í þjóðlendum eru auðlindir í jörðu eign íslenska ríkisins,¹⁾ nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til þeirra.

„Með auðlindum er í lögum þessum átt við hvers konar frumefni, efnasambönd og orku sem vinna má úr jörðu, hvort heldur í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs sem þau kunna að finnast við.“ Þetta þýðir að landeigandi, Jón bóndi í Hvammi, OR eða Goldman Sachs á einkaeignarrétt á grunnvatni, jarðhita eða málmum eða öðru, svo langt sem niður má ná. (Leiða þessi lög  hjá sér m.a. þann augljósa vanda sem við blasir þegar heitt svæði er undir tveimur aðliggjandi jörðum, en borhola aðeins á öðru landinu.)

Vatnið

Vatnalögum frá 1923 var breytt og ný lög taka að óbreyttu gildi 1. nóvember. Meginmálið var að afnotarétti landeiganda til nýtingar á vatni sem rennur á hans landareign þá stundina, var breytt í afdráttarlausan eignarrétt landeiganda á vatninu. Annars vegar var því haldið fram að þetta væri formsatriði og hins vegar var því haldið fram að þetta væri gert til að samræmis við önnur lög.

Lög um auðlindir í þjóðareign náðu einhverra hluta vegna ekki í gegn.

Þannig að það er engin tilviljun að þessi staða er komin upp. Spurningin er hins vegar sú hvort þjóðin sé sátt við þessa stöðu. Hér hafa skarast réttindi sem veitt eru úr tveimur áttum, réttindi er snúa að rétti fyrirtækja og eignarrétti sem notið hafa forgangs og svo réttinda sem eru veitt og snúa að hagsmunum almennings og nátturunnar sem hafa verið látin sitja á hakanum.

Athugasemdir

[María Kristjánsdóttir, 14.9.2007 kl. 17:43]

Þakka þér fyrir þessar upplýsingar.

[Páll Helgi Hannesson, 14.9.2007 kl. 19:25]

Þakka þér lesturinn og kommentið María! Þetta eru svo sem engar skemmtisögur, en mikilvæg mál að mínu mati! :-) Þannig að ef þér finnst ástæða til þá máttu hvetja fólk til að kíkja hér við!

Bestu kveðjur