Þjóðareignir í einkaeign II

Í umræðu sl. daga um hvort auðlindir landsins eigi að vera í þjóðareign, hafa sumir stjórnmálamenn sem eru á þeirri skoðun, hnýtt aftan í setningunni - "nema þær sem eru í einkaeign."

Hvaða náttúruauðlindir eru með óumdeildum hætti í einkaeigu? Er verið að tala um landið sjálft, þ.e. bókfærðar landareignir hvort sem er í þéttbýli eða dreifbýli? Það má færa rök fyrir því að sjálft landið, jörðin sem við stöndum á, sé náttúruauðlind. Á landinu er síðan náttúra, rennandi vatn, malarnámur, hverir, fiskivötn o.s.frv. Spurningin er því ekki síst sú hvort þessar auðlindir, sem eins og af eðli máls leiðir er að finna á landi, eru sérstakar auðlindir hver um sig eða hvort slengja má þeim í einn pakka sem “auðlindir tengdar landi”.  

Stefna Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins hefur verið sú að fara seinni leiðina og segja að allar auðlindir séu tengdar landinu, - sem aftur er í eigu einstaklings. Ergo: auðlindirnar eru í eigu einstaklings. Samkvæmt þessari röksemdafærslu er í raun ekkert til sem heitir auðlind í þjóðareign, nema ef vera kynni þær auðlindir sem finnast á þjóðlendum. Þjóðlenda er samkvæmt skilgreiningu "landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingar eða lögaðilar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi." Eignarland er hins vegar "landsvæði sem er háð einkaeignarrétti þannig að eigandi landsins fer með öll venjuleg eignarráð þess innan þeirra marka sem lög segja til um á hverjum tíma." (Hér er vert að vekja athygli á því fyrir þá sem halda því fram að þjóðin geti ekki átt eignir, að þjóðlenda er nákvæmlega slíkt fyrirbæri – eign í eigu þjóðarinnar.)

 

 Lög um rannsóknir og nýtingu auðlinda í jörðu frá 1998 eru byggð upp á þessari hugsun, landeigandi á auðlindirnar í einkaréttarlegum skilningi.1. gr. Lög þessi taka til auðlinda í jörðu í landi, í botni vatnsfalla og stöðuvatna og í sjávarbotni innan netlaga. [Lögin taka einnig til rannsókna á vatnsafli til raforkuframleiðslu.]¹⁾
Með auðlindum er í lögum þessum átt við hvers konar frumefni, efnasambönd og orku sem vinna má úr jörðu, hvort heldur í föstu, fljótandi eða loftkenndu formi og án tillits til hitastigs sem þau kunna að finnast við.3. gr. Eignarlandi fylgir eignarréttur að auðlindum í jörðu, en í þjóðlendum eru auðlindir í jörðu eign íslenska ríkisins,¹⁾ nema aðrir geti sannað eignarrétt sinn til þeirra. 

Með breytingum á frumvarpinu sem lagt var fram á þessu þingi er gert tvennt: annars vegar er bætt við listann um auðlindir og nú er vatnsorkan komin þarna á blað yfir auðlindir í einkaeign landeiganda og síðan er það áréttað að “forræði á rannsóknum og nýtingu auðlinda í eignarlöndum verður alfarið hjá fasteignareigendum í stað ráðherra áður, en leyfi Orkustofnunar og forsætisráðherra eða landbúnaðarráðherra verður áskilið þegar um er að ræða rannsóknir og nýtingu í þjóðlendum og á ríkisjörðum.” 

Framsóknarflokkurinn og Sjálfstæðisflokkurinn hafa sem sagt verið að herða tök einkaaðila á náttúruauðlindunum alveg fram á það síðasta. Það verður því að leyfa sér að efast um heilindi þeirra í að efna þetta kosningaloforð sitt, enda allt útlit fyrir að um málamyndagerning sé að ræða. 

Ekki hef ég trú á að þeir stjórnmálamenn sem vilja mæla fyrir sameign þjóðarinnar á auðlindum eða að náttúruauðlindir skuli vera í þjóðareign, séu sáttir við að allar þær auðlindir sem upp eru taldar í þessum lögum séu og verði í einkaeign og komi því ekki til álita sem náttúruauðlindir í þjóðareign. Það er því ljóst að það þarf að endurskoða ofangreind lög með tilliti til væntanlegs ákvæðis í stjórnarskrá um að náttúruauðlindir skuli vera í þjóðareign. Því hér eru taldar upp allar helstu náttúruauðlindir þjóðarinnar að fiskinum í sjónum og vatninu slepptu.  

Látum fiskinn í sjónum liggja á milli hluta í bili og lítum þá aðeins á vatnið og hvað hefur verið að gerast með það. Vatnið er auðsýnilega náttúruleg auðlind. Er það betur komið í einkaeign eða sem sameign þjóðarinnar og hver er staðan núna? Staðan með vatnið er nokkuð sérstök nú um stundir, í gildi eru vatnalög frá 1923 en Alþingi samþykkti sl. vor ný vatnalög sem taka hins vegar ekki gildi fyrr en síðar á þessu ári, eftir kosningar.

Samkvæmt eldri og gildandi lögunum gilti ekki einkaeignarréttur landeiganda á vatninu heldur hafði landeigandi afnotarétt af því.  Eða eins og segir í vatnalögunum frá 1923: “2. gr. Landareign hverri fylgir réttur til umráða og hagnýtingar því vatni, straumvatni eða stöðuvatni, sem á henni er, á þann hátt, sem lög þessi heimila.”

Valgerður Sverrisdóttir leiddi hins vegar fram hjörð lögfræðinga sem gerðu sitt ítrasta til að sýna fram á að afnotarétturinn væri í raun það sama og fullgiltur eignarréttur og blönduðu inn umræðuna lögfræðilegum skilgreiningum á fasteignahugtakinu o.fl. Í nýju vatnalögunum reyndu Framsóknarmenn og Sjálfstæðismenn að koma vatninu í einkaeign með eftirfarandi hætti: 

“4. gr. Eignarréttur að vatni.
Fasteign hverri, þar með talið þjóðlendu, fylgir eignarréttur að því vatni sem á henni eða undir henni er eða um hana rennur.”

 

Sem sagt, landeigandi á eignarréttinn að vatninu.

 Það var mjög kostulegt að sjá röksemdafærslu stjórnarflokkana, sem gekk út á, að þar sem afnotaréttur að vatni skv. lögum frá 1923 væri hið sama og eignarréttur á vatni samkvæmt nýju lögunum, þá væri hér aðeins um formbreytingu að ræða. Engu að síður skipti öllu máli að koma þessum lögum í gegnum þingið!

Eins og umræður á Alþingi báru síðan með sér, er hér ekki um formsatriði að ræða heldur grundvallarágreining. Er rétt að allar náttúrulegar auðlindir séu í einkaeign landeiganda (eða kvótaeiganda) eða á þjóðin þær?  

Nú kunna menn að hafa ákveðna samúð með þeirri hugsun að bóndinn eigi land sitt með gögnum þess og gæðum. Svo hafi alltaf verið.  

Þá verður að hafa eftirfarandi í huga: Í fyrsta lagi hefur ekki alltaf svo verið sbr. vatnalögin frá 1923. Bændur og aðrir landeigendur hafa unað glaðir við sinn afnotarétt hingað til, en hafa ekki haft óskoraðan eignarrétt.

Í öðru lagi þá eru það ekki bara bændur sem eiga jarðir í dag, - jarðeigendur í dag eru í auknum mæli spákaupmenn og orkufyrirtæki, bankar og aðrir kaupahéðnar. Breytingar á vatnalögunum, raforkulögunum og lögunum um nýtingu auðlinda í jörðu hafa gert (vatnið), orkuna og auðlindirnar að einkaeign og verslunarvöru. Náttúruauðlindirnar eru komnar á markaðstorgið. Afleiðingar af því eru ófyrirséðar fyrir almenning í landinu.

Í þriðja lagi er til önnur sýn á náttúruverðmæti en að þau hljóti að vera í einkaeign og eigandi geti ráðskast með þau að vild. Sú sýn grundvallast m.a. annars á því að t.d. vatn sé sameiginleg arfleifð mannkyns. Það beri ekki að líta á það sem verslunarvöru, heldur fyrst og fremst sem félagsleg, menningarleg og vistvæn gæði. Þessa sýn hafa Sameinuðu þjóðirnar t.d. lagt til grundvallar umfjöllun sinni um vatn og hér á landi lögðu 14 félagasamtök fram yfirlýsinguna Vatn fyrir alla sem byggir á svipaðri sýn. (sjá: http://www.bsrb.is//page.asp?id=688 ) Þessi samtök, nánast öll verkalýðshreyfingin, þjóðkirkjan, helstu náttúruverndarsamtökin og fleiri hafa þegar farið fram á að ákvæði er varðar sérstöðu vatns verði sett í stjórnarskrána: “Vegna mikilvægis vatns fyrir íslenska þjóð og lífríki landsins telja undirrituð samtök nauðsynlegt að fest verði í stjórnarskrá Íslands ákvæði um skyldur og réttindi stjórnvalda og almennings hvað varðar réttindi, verndun og nýtingu vatns. Lög og reglugerðir um nýtingu vatns taki því mið af ákvæðum sem viðurkenna rétt einstaklinga til vatns sem og lögum er varða verndun vatns og náttúru.”

Ég held að það sé mikill vilji til þess meðal almennings að setja ákvæði í stjórnarskrá sem taki af vafa um að  náttúruauðlindir verði í eigu þjóðarinnar, sem hafi af þeim arð og að þær þjóðareignir verði ekki framseldar einkaaðilum til eignar. Að mínu viti er því nauðsynlegt að taka til endurskoðunar öll þau lög sem Framsóknarflokkurinn og Sjálfstæðisflokkurinn hafa verið að setja á undanförnum misserum og ganga út á að færa einkaaðilum náttúruauðlindir þjóðarinnar til eignar.

Athugasemdir

[Steingrímur Ólafsson, 15.3.2007 kl. 15:21]

Heir, heir. Orð í tíma töluð. Að sjálfsögðu eru það t.d. hagsmunir allra; einstaklinga, þjóða og mankyns alls að vatn og nýting þess sé ekki í eigu einkafyrirtækja og/eða einstaklinga sem geta ráðskast með það eins og þeim dettur í hug.

[Friðrik Þór Guðmundsson, 15.3.2007 kl. 23:04]

Hvað er þjóð? Eins tamt og okkur er að tala með stolti um íslensku þjóðina, fólkið sem býr á Íslandi, hið minnsta það fólk sem hefur ríkisfang hjá lýðveldinu Ísland, þá átti ég ekki von á því að meðal okkar væru einstaklingar sem telja að þjóðin geti ekki átt eignir! Þjóðin á fullt af eignum og meðal þeirra er fiskurinn í sjónum, einnig vatnið, jarðvarminn og áfram má telja. Þjóðlendur með öllu tilheyrandi. fjöll, jökla, fossa, dali. Líka fasteignir og fyrirtæki og fleira. Síðan hvenær er það allt í einu orðið ómögulegt að þjóðin eigi náttúruauðlindir í sameiningu?

Af því að eitthvert lagaflækjutæknihyggjufélag boðar það? Er ekki einfaldlega verið að ryðja brautina fyrir einkavæðingu náttúruauðlindanna? Talsmaður útgerðarmanna segir svo gott sem beinum orðum að útgerðarmenn eigi fiskinn í sjónum.